دو واژه ی “ترکمنهای ایران”، ترکمنصحراtms ویا ترکمنستان ایران tmsnir کی وچگونه پدید آمدند؟

معرفی کوتاه  زیستگاه درایران: ترکمنهای ایران بیشتر درمنطقه ای که ازساحل جنوب شرقی دریای خزر بطرف شرق تداوم می یابد ودرتقسیمات کشوری جزو استانهای گلستان وخراسان شمالی میگردد زندگی میکنند. مردمان ایران به زیستگاه ترکمنها ترکمنصحرا میگویند. ولی هم حکومت سرنگون شده ی پهلوی دربهمن1357 /فورال1979 وهم حکومت کنونی بنام جمهوری اسلامی ایران از بکار بردن این واژه آگاهانه خودداری می کنند. ترکمن درایران هم اقلیت اتنیکی وهم مذهبی است و درمورد تعداد جمعیت آنها همانند سایر اتنیکهای ایران آمار دولتی داده نمی شود ولی بیشتر ترکمنها جمعیت شان را سه میلیون نفر تخمین میزنند.

  حال بیان خلاصه وار چگونگی پدید آمدن اصطلاح “ترکمنصحرا” ویا “ترکمنستان ایران” دراوایل سده 20میلادی

  حکومت رومانف ها درروسیه وقاجارها درایران درجریان ایجاد مرز بین روسیه وایران درغرب دریای خزربراساس “عهد نامه ی گلستان” بسال 1813، برسرایجاد مرزجغرافیائی ایران و روسیه درشرق دریای خزر نیز به تفاهم میرسند. آنها توافق میکنند نه تنها تقاضای ترکمنها دربرسمیت شناختن مرزموجود درشرق دریای خزر را نپذیرند بلکه برعکس ازطریق تصرف و تقسیم سرزمین ترکمنها مرزجدیدی دربین خود ایجاد نمایند. درحالیکه درشرق دریای خزر براثر جنگ طولانی مدت دربین شیعه وسنی که از1510میلادی با لشگر کشی شاه اسماعیل صفوی وکشتار بیرحمانه ی اهالی شهر مرو( بخاطرعدم پذیرش تغییر مذهب)آغازگردیده، موجب پدید آمدن مرز بین ترکمن وایران شده، وترکمنها ضمن مقاومت در برابر تجاوزات با هیاتی به سرپرستی قیات خان خواهان به رسمیت شناخه شدن آن مرز ازجانب روسیه شده بودند.   

دراجرای نقشه ی شوم تصرف وتقسیم سرزمین ملت ترکمن ابتدا تهران فعال شده، جهت علیل وناتوان ساختن ملت ترکمن علاوه براقدام به قتل، غارت وسوزاندن منازل واموال باحمله های غافلگیرانه وپراکنده، ونیز اجرای تدابیر مرموزانه وپنهانی متعدد( باهمکاری بیگانگان)، بطوراعلام شده یکبار به “قارری قلعه”( 1858) وباردیگر به “مرو” (1860) لشگرکشی نموده  شکست میخورد. درنتیجه نوبت را به ارتش استعماری روسیه تزاری واگذار کرده اینبار تهران یاری دهنده میشود وبمناسبت پیروزی نهائی ارتش تزار دریانوار 1881 بدنبال دوبار ارتکاب گنوسید( قتل وعام) درمحدوده ی استانهای ” داش آُغوز” و”آخال” فعلی ، تهران تبریک نامه فرستاده  رودخانه ی اترک را بعنوان مرز پیشنهاد میدهد. به این ترتیب سنت پترز بورگ وتهران در دسامبر 1881 پس از68 سال(1813- 1881 ) موفق به امضای قرارداد “آخال” درمورد ایجاد مرز مابین روسیه وایران در شرق دریای خزرمیشوند. وچون ایران توان اعمال حاکمیت برسهم خودرا نداشته روسیه سهم ایران را نیز اشغال ودرکنترل نگه می دارد تا ترکمن امکان سربلند کردن در راه کسب حقوق از دست رفته اش را نیابد. ارتش روسیه درراستای این سیاست استعماری در 1916 دراقدام به سرکوب قیام ترکمنها مرتکب گنوسید( نسل کشی)سوم در ترکمن صحرا می شود.

     حکومت جدید برخاسته ازانقلاب اکتوبر 1917 روسیه، مرزهای ایجادشده براساس سیاست استعماری روسیه ی تزاری را در1918به رسمیت شناخت وبه واحدهای ارتش درخارج ازآن مرز فرمان بازگشت داد. ملت ترکمن ازاین فرصت استفاده کرده  به رهبری جمعی از قضات وروشنفکران غرب ترکمنصحرا اقدام به حرکتهای فرهنگی وسیاسی نمودند. ازآن جمله مدارس سکولار( غیرمذهبی)ی بنام “مدارس جدید” که درآنها علوم تجربی نیزبه زبان ترکمنی تدریس می شد راه انداخت ودرپاسخ به تاریخ چهارم مارس 1919 (1297.12.12) کنگره ی مشترک قضات ریش سفیدان منطقه درگنبدقابوس برگزارشد  که طی آن عثمان آخون به رهبری دستگاه قضائی واداری منطقه ی خودمختار برگزیده میشود. ولی دولت محلی ترکمنستان ایران با توطئه هائی رنگارنگ حکومت کودتایی که در مارس 1921 قدرت را درتهران قبضه نموده بود مواجه شده طی کنگره ای بتاریخ 20 مه1924 (30/1303) اعلام جمهوریت کرد. ولی حکومت جدید دست نشانده ی بیگانگان درتهران ( رژیم پهلوی) به جای پذیرش وجود دولت محلی ترکمنها براساس قانون اساسی انقلاب مشروطیت در1285/1906م سه لشگر اعزام نموده مقاومت را درهم شکست. درنتیجه ترکمنصحرا برای اولین بار درتاریخ به تصرف تهران درآمد وبستن مدارس ترکمنی واجرای دیگر تدابیرشوونیستی آغازگردید.ازطرف دیگر با پدیدآمدن اتحادجماهیر شوروی مرزبین ایران وروسیه همانند دیوار برلین ومرزآلمان غربی وشرقی تبدیل به مرزبین دواردوگاه متخاصم سوسیالیستی و کاپیتالیستی گردید. که طولانی شدن این وضعیت درقرن بیستم بدبختی های فراوانی را نصیب ملت ترکمن ایران وجمهوری ترکمنستان نمود.

رژیم پهلوی سهم ایران ازتقسیم سرزمین ملت ترکمن طبق قرارداد”آخال”(1881) را بعنوان ملک شخصی رضاشاه به تصویب مجلس دست نشانده رساند ودرنتیجه اداره ی ترکمنصحرا به “اداره ی املاک پهلوی” واگذارشد. این اداره ابتدا با ترکمنها درسرزمین خود همانند استعمارگران برخورد کرده به بیگاری واداشت ولی با گسترش مقاومت به دادن سند فروش زمین به آنها را شروع کرد. اینکار پس از اشغال ایران ازجانب متفقین( شوروی، آمریکا وانگلستان)و تبعید شدن رضا شاه گسترش یافت تا اینکه پس ازکودتای 28 مرداد 1332( 1953)محمد رضا شاه اجرای نقشه های شوم جدیدی برعلیه ترکمنها را آغاز نمود. که طبق آن اسدالله علم وزیر دربار مأمور کوچاندن فارسها، بویژه زابلی ها به ترکمنصحرا شد وسرلشگر مزین بعنوان نماینده ویژه ی شاه مأمور بخشیدن ملوکانه و نیزفروش زمین به امرای ارتش، افراد ذی نفوذ دستگاه های دولتی، قضائی وکلان سرمایه داران گردید. بدنبال این تصمیم رژیم پهلوی با استقرار واحدی از گارد ویژه ی سلطنتی بااختصاص هشت هزار هکتار ازاراضی مزروعی( درمحدوده ی آق قلعه 1340) کنترل را شدت داد.

 درترکمنصحرا تا آمدن افراد سپاه صلح  آمریکا ( اواسط دهه ی 1960 / 1340) کتابخانه ای وجود نداشت وتلاشها هم نتیجه ای نمیداد. این کمبود ونمونه هائی ازاین دست تنها با کمک آمریکائی ها برطرف گردید. به عنوان مثال برای تمام ترکمنصحرا تنها دودبیرستان وجود داشت. یکی درشهر بندرترکمن که آنرا آلمانیها بعنوان هنرستان راه آهن ساخته بودند که به بهانه ی دستگیری مدیرش(عضوگروه 53 نفر) تبدیل به دبیرستان گردیده  ولی خوابگاهش بسته میشود، ودیگری درشهرجدید التأسیس گنبدقابوس ( درنزدیکی گرگان ویا جرجان قدیم) که به قصد فراهم نمودن امکان تحصیلی به فرزندان غیرترکمنهائی که کوچانده شده بودند ایجاد گردیده بود. علاوه براین، مسأله ی تبعید، زندانی، مسموم کردن واز بین بردن به اشکال دیگر تحصیل کرده های خارج ازایران ترکمن پس ازبازگشت نیز با کمک آمریکائی ها برطرف گردید. بطورکلی تنها پس ازگسترش توافقات بین دواُردوگاه سوسیالیزم و کاپیتالیزم برسر کنترل نواحی هایل مرزی و حضور آمریکائی ها درمنطقه، مأموران رژیم شوونیستی پهلوی وادار به حفظ ظاهر شدند.

 ترکمنها به انقلاب 1357( 1979)مردمان ایران با طرح حقوق فرهنگی وسیاسی ازدست رفته شان چون ” اُقـو گه رئگ خط گه رئگ، توًرکمنچه مکتب گه رئگ، الدئن گیدئن یئرلری قایتاریپ آلماق گه رئگ” پیوستند. درفاصله ی سرنگونی رژیم شوونیستی ازنوع پادشاهی تا شکلگیری وتحکیم رژیم شوونیستی نوع مذهبی نیروهای مترقی ترکمن باهمکاری نیروهای مترقی سراسری توانستند یکسال شرایط “خودمختاری غیررسمی” یعنی شرایط حاکمیت دوگانه ی معروف به ” دوره ی کانون و ستاد” را در ترکمنصحرا بوجود آورند که این دوره با تحمیل جنگ نابرابر واعمال جنایت بی شمار درفوریه ی 1980یافت.

با گسترش ونیز سرعت گرفتن تصاعدی تغییروتحولات پس از پایان “دوره ی جنگ سرد” وفروپاشی اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی، درایران و جهان، جناح رفرمیست حاکمیت اسلامی قوی شد. در زمان کسب بخش اجرائی حکومت توسط آنها بخش شرقی استان مازندران با نام استان گلستان جدا گردید ولی حکومت نه تنها حاضر به اجرای مواد قانون اساسی مربوط به تدریس زبانهای غیرفارسی درمدارس نشد برعکس در رابطه با حقوق زبانی وفرهنگی اقلیت های اتنیکی همانند شوونیست های پادشاهی عمل نمود. و در رابطه با مواردی چون شرکت دادن ترکمنها درمسئولیتهای اداری و تعیین حوزه های انتخاباتی وغیره درنگاه وعمل حکومت  با زمان قبل ازانقلاب 1979 فرق چندانی قابل مشاهده نیست بطوریکه حوزه های انتخاباتی همانند زمان رژیم پهلوی باقی ماندند وبرخلاف تناسب ترکیب اتنیکی جمعیت استان درصد بسیار بالائی ازپستهای اداری استان به غیر ترکمنهائی که ضد غیرخودی بویژه از جنبه های اتنیکی و مذهب باشند سپرده میشود. ولی بحکم روزگار مبارزه ی حق طلبانه ی ترکمنها همانند دیگرهموطنان خود در راه پایان دادن به تبعیض ورسیدن به برابر حقوقی همچنان ادامه خواهد یافت. برای اینکه دیگر مبارزه با تبعیضات به مطالبه زمان تبدیل شده ومبارزه ی حق طلبانه ی ترکمنها ودیگر ملیتهای تحت ستم دوگانه درایران ازعناصر تفکیک ناپذیر مبارزه در راه دموکراسی و حقوق بشر درایران، منطقه و جهان گردیده است.% 

 یوسف کُر،  2006-08-05 /  14 مرداد 1385 

————————–

* منابع مورد استفاده

 الف ) منابع ترجمه شده از انگلیسی

 1- ایران عصرصفوی، اثرRoger Savory ترجمه ی کامبیزعزیزی، انتشارات سحر، چاپ ششم 1378.

2. Mac Gahan, J.A. Campaign of the Oxus and the Fal of Khiva. London:Sampson Low,1874

 3- ترکمنها درعصرامپریالیسم، اثرM. saray ترجمه ی قدیر بردی رجائی، چاپ اول 1378.

 4- ترکمنهای ایران، چاپ تهران( ترجمه از انگلیسی)، اثر: بی بی رابعه لوگاشووا ازانستیتوی اتنوگرافی مسکو.

ب ) منابع فارسی

  1-مسأله ی ارضی درصحرای ترکمن،  دکتر منصور گرگانی،  چاپ اول 1358  .

 2-اقتصاد گرگان، گنبد و دشت ، دکتر منصور گرگانی،  چاپ اول 1351

3- تاریخ ترکمنستان( جلد1 و2)، آرازمحمد سارلی، مرکزچاپ وانتشارات وزارت امورخارجه ایران 1373 .

4-  مخابرات استرآباد، — >  ص637 و 639،8 ماه مارج سال 1919  ،

 ج) منابع ترکمنی

 1-ترکمن لرینگ تاریخی، تألیف حاج عبدالغور آخوند آهنگری، انتشارات ایل آرمان، چاپ اول 1382 .

  2- دونیأدأکی ترکمنلـر، تألیف دکتر محمد قلیچ ،  چاپ مؤسسه ی ف. اؤزسان،  بورسا 1997 .

 3-تاریخ ترکمنستان شوروی، ازانتشارات آکادمی علوم جمهوری ترکمنستان شوروی، آشغابات1959 علم نشریاتی

3-TSSR-ing Tarihi, Aşkabat, Ilım 1959.