نابودی نژاد اسب ترکمن در ایران

در ایران سه گروه از نژاد اسب ترکمن به نام‌های یموت، آخال تکه و چناران (آمیزه‌ای از اسب ترکمن و عرب) مورد شناسائی قرار گرفته اند. اسب‌داری زمانی در میان ترکمن‌ها چنان رونقی داشت که تصور زندگی ترکمن‌ها بدون اسب ناممکن بود. اسب ترکمن بیشتر رنگی خاکستری و بدنی کشیده و لاغر دارد. صادرات این اسب به خارج ممنوع است.

یک کارشناس اسب ترکمن از شهرستان گنبدکاووس می‌گوید: «بی توجهی به اسب ترکمن به ذخیره‌ی ژنتیکی اسب‌های ما ترکمن‌ها در ایران زیان رسانده و شمار اسب‌های اصیل و خالص ما بسیار کاهش یافته است».

همایش‌ احیای اسب ترکمن

اما برای جلوگیری از انقراض نژاد اصیل اسب ترکمن برخی اقدامات نیز آغاز شده است. خبرگزاری مهر گزارش می‌دهد که نخستین همایش ملی صنعت اسب و اسب داری، زیر عنوان “جشنواره اسب اصیل ترکمن” در شهرستان گنبدکاووس برگزار شده است.

در این جشنواره ۷۵ راس اسب از استان‌های گلستان، خراسان شمالی، البرز، تهران، همدان، اصفهان و قزوین شرکت داشتند. به نوشته مهر، شناسایی ذخایر ژنتیکی مناطق و تاکید بر حفظ آن، معرفی و انتخاب نژادهای برتر از جمله اهداف این جشنواره بوده است.

علی مبارکی مدیر امور دام جهاد کشاورزی خراسان شمالی می‌گوید تابحال بیش از ۵۴۸ راس اسب اصیل ترکمن در این استان شناسائی شده‌اند. اما در ترکمن‌صحرا، زادگاه اصلی این اسب‌ها، آمار دقیقی از تعداد آن‌ها وجود ندارد.

اسب ترکمن، قربانی واردات

بابک شکی، صاحب مدرسه‌ی سوارکاری شکی در تهران که یکی از سخنرانان همایش گنبد کاووس بود انتقاد می‌کند که چاره جویی‌ها برای نجات نژاد اسب ترکمن بسیار کند انجام می‌گیرد و اگر بخواهند واقعا کاری بکنند باید از نیروهای متخصص واقعی استفاده کنند».

آقای شکی تاکید می‌کند:«اسب‌های مختلفی از اقصی نقاط دنیا وارد ایران کردند. ما البته مخالف آن نیستیم، اما در همه جای دنیا نخست به اسب‌های بومی اهمیت می‌دهند و بعد به سراغ اسب‌های وارداتی می‌روند».

آقای شکی در بخشی از سخنرانی خود در اولین همایش صنعت اسب در گنبدکاووس، درباره خصوصیات اسب‌های ترکمن گفته است: «طی سده‌ها، در جنگ‌ها و تاخت‌وتاز‌های ترکمن‌ها از دریای سیاه تا خزر، از خزر تا آناتولی و تا عراق امروزی و همچنین از شمال دریای خزر تا ایران امروزی، اسب‌های ترکمن نقش بسیار مؤثری ایفا کرده‌اند. ضمناً آن‌ها را در جشن‌ها، عروسی‌ها و اسبدوانی‌ها نیز آن‌ها را مورد استفاده قرار می‌دادند».

بابک شکی یادآور می‌شود که نژاد خاصی از اسب‌های ترکمن را اکنون فقط می‌توانیم در گرگان و ترکمن‌صحرای ایران پیدا کنیم. وی درمورد عوامل نابودی نژاد اسب‌های اصیل ترکمن می‌گوید: «متأسفانه از بین بردن مراتع و اختلاط نژادی با اسبان تروبرد درجه چهار و پنج و شش، و عدم توجه مسئولین بی اطلاع و بی دانش به این نژاد، آن‌ها را تقریباً به ورطه‌ی نیستی بسیار نزدیک کرده است».

بزرگترین مجموعه سوارکاری ایران در حال تخریب

کارشناسان محلی می‌گویند. به‌سازی و بازسازی میدان‌های اسب دوانی شهرهای ترکمن نشین ایران از جمله مجموعه سوارکاری گنبد‌کاووس نیز، می‌تواند به حفظ نژاد اسب ترکمن کمک کند.

مجموعه سوارکاری گنبد کاووس در سال ۱۳۵۰ تاسیس شد. این مجموعه ۱۵۰ هکتار وسعت دارد که ۴۰ هکتار آن به خود مجموعه و بقیه آن به زمین‌های کشاورزی اختصاص یافته است. تا پیش از انقلاب اسلامی، مجموعه‌ی سوارکاری گنبدکاووس بهترین مجموعه خاورمیانه به حساب می‌آمد. به‌گزارش رسانه‌های محلی، اکنون این مجموعه «در بدترین شرایط و در چند قدمی تخریب قرار گرفته است».

حکیم ایگدری مدیر مجموعه سوارکاری گنبد کاووس می‌گوید، با گذشت ۴۰ سال روز به روز این مجموعه فرسوده‌ترمی‌شود. وی خاطرنشان می‌کند، درحال حاضر تعداد کم و انگشت شماری از اسب‌های ترکمن در مسابقات سوارکاری شرکت داده می‌شوند.

غیبت اسب ترکمن در مسابقات

یک علاقمند به ورزش سوارکاری از شهرستان گنبد کاووس می‌گوید، در عروسی‌های ترکمن‌ها سنت مسابقه اسب سواری از بین رفته است. در مجموعه‌های سوارکاری شهرهای ترکمن نشین ایران هم، پیش از این مسابقات بین اسب‌های اصیل ترکمن رواج داشت. اما اکنون در مسابقات کورس‌های گنبد کاووس، آق قلا و بندرترکمن، اسب‌های اصیل ترکمن شرکت نمی‌کنند و گاهی تعداد آن‌ها انگشت شماراست.

غلامعلی سوسرایی فرماندار شهرستان گنبدکاووس به رسانه‌های محلی گفته است: «هم اکنون جمعیت اسب اصیل ترکمن محدود شده و از این رو مسئولان استان از تمام افراد علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در پرورش اسب استقبال می‌کنند».

بیژن جهان پناه، قائم‌مقام مدیرکل دفترترویج وزارت جهاد کشاورزی نیز هم اعتراف می‌کند: «اسب ترکمن به دلیل برنامه‌ریزی‌های نامناسب در معرض خطر قرار دارد». جهان‌پناه تائید کرده است که هم اکنون تعداد کمی از مراکز پرورش اسب پیشرفته هستند.

برای نجات اسب ترکمن چه باید کرد؟

بابک شکی، رئیس مدرسه سوارکاری شکی و یکی از قهرمانان برتر سوارکاری کشور راهکارهایی را برای نجات نژاد اسب ترکمن پیشنهاد می‌کند که به عقیده‌ی کارشناسان محلی و اسب شناسان ترکمن هم اجرای آن از انقراض نژاد اسب ترکمن جلوگیری خواهد کرد.

براساس پیشنهاد شکی «منطقه‌ی ترکمن‌صحرا و میدان اسبدوانی گنبد کاووس باید با حداکثر توان در اختیار اسب‌های ترکمن باشد، نه نژادهای دیگر. بالاترین جوایز هم باید متعلق به اسب‌های ترکمن باشد. در عین حال به سرعت باید همه‌ی اسب‌های ترکمن باقی‌مانده شناسایی و از طریق روش‌های ژنتیک درجه‌ی خلوص و اصالت آن‌ها مشخص و کتاب انساب آن‌ها تهیه شود».

آقای شکی همچنین به عنوان راهکار نجات نژاد اسب ترکمن پیشنهاد می‌کند:«کارشناسان واقعی اسب ترکمن به همکاری جهت مشخص نمودن تیره‌ها و تیپ‌های گوناگون این نژاد دعوت گرده‌اند». به نظر این کارشناس ایجاد نمایش‌ها و جشنواره‌ها جهت معرفی این اسب‌ها در بازار داخلی هم می‌تواند اقدامی موثر برای نجات نژاد اسب ترکمن باشد.

بابک شکی انتقاد می‌کند که چاره‌جویی‌ها برای نجات نسل اسب ترکمن کند انجام می‌گیرد، اما معتقد است برای خالص نمودن اسب ترکمن هنوز دیر نشده است. وی امیدوار است که با بهره‌گیری از دانش ژنتیک، شاید بتوان در پنجاه سال آینده، دوباره شاهد تولید اسب‌های اصیل ترکمن در ایران بود.

طاهر شیرمحمدی