دکتر یوسف آزمون: ماغتیمغولی نینگ قولیازمالاری نینگ دنگشدیرمهسی
آدین داقى مل ى قولیازم الار « تورکمنباش ى » مخت ومقلى نین گ یوزلرچ ھ قولیازماس ى، تورکمنیس تانینگ
انیس تیتوتیندا جم ع ل ھ نن دیر. ش اھیرینگ قوش غولار ییغیندیس ى اوزالق ی س س س ر نین گ دؤولتلرین ده،
ایراندا، آوغانیس تاندا ھ م ب ار. ش یخ محس ن ف انى، مخت ومقلى نین گ قوش غولار ییغیندیس ینى ١٩٢۴ – نج ى
ییل دا تورکی ھ ده چ اپ ات دیرن ھ م بولس ا، ش اھیرینگ ب و ی رده قولیازماس ى نین گ ب اردیغى حاق دا آنی ق
ماغلومات یوق.
یوروپ ا یورتلارین دا بولس ا، بیزین گ بیلش میزه گ ؤرأ، ش اھیرینگ دینگ ھ ٣ قولیازماس ى ب ار. بی رى
بوداپشتده وامبرى نینگ تورکمنصأحرأسیندن آلیپ گیدن قولیازماسى، بئیلھ کیسى ب رلین کتابحاناس ینداقى
قولیازما، اوچونجیسى بریتان موزه یندأکى قولیازما.
من بولارینگ اۆچۆسینى ده گؤزدن گچیردیم. نوسغالارینگ اۆچۆس ى ھ م سوادس یز ک أتبلر طاراپین دان
یازیلیپدیر. بریتان موزه یندأکى قولیازمانینگ کیمدن، حاچان آلناندیغى حاقیندا کتابحانانین گ ماغلوم اتلار
کاتالوگینده بیر حابار یوق. سبأبى موزه نینگ ایشگأرلرى بو قولیازما اونچاقلى اونس برمأن دیرلر. دینگ ھ
ب و قولیازمانین گ ١٨ – نج ى عاص یرینگ آی اغى، ١٩ – نج ى عاص یرینگ باش لاریندا یازیلان دیغى حاق دا
ماغلومات بار.
بلگیده حاسابا آلنیپ دیر. داش ى ق اتى کاغی ذ ب یلن جلدل ھ نیپ دیر. ص احیپالارى روس OR- قولیازما 11414
کاغیذى. کتابینگ ١- نجى صاحیپاسى نینگ اوستونده کریل حاطى بیلن ” تانیا- نھ تانچیک” دی ئن ی ازغى
بار. صاحیپالارینگ آشاغراغیندا ” دنى سوفدان ١٠ – نینجى فورالدا، ١٩٣۴ – نجى ییلدا ساتین آلین دى”
دییلی پ یازیلیپ دیر. سونگ راقى ص احیپالارینگ بیرین ده محم دقلیچ اون ق دی ئن ی ازغى ب ار. بیزین گ
پیکریمیزه گؤرأ، بو کتابى دنى سوف محمدقلیچ اونق دان آلان بولمالى. م.ق.اونق خزر یاقاس ینده یاش ایان
٢
ایرانلى تورکمنلرینگ اونق- توماچ طایپاسیندان بولم الى. اونون گ حایس ى اوباداندیغ ى بلل ى بولماس ا-
دا تورکمنص أحراده اون ق لار خ زر یاقاس ینداقى کوم وش دپ ھ، حوج ھ ن پس، ب أش یوس قا، س یجوال
اوبالاریندا یاشایارلار. خزریاقا تورکمنلرین گ روس لار ب یلن گ أمى ب یلن آراغاتناش یق س اقلاندیغینا بولس ا
تاریخ شایات.
مخت ومقلى نین گ بریت ان م وزه س ینده س اقلانیان قولیازماس ى، ش اھیرینگ ” تورغ ول دیی دیلر”
قوشغ وسى ب یلن باش لانیار، یؤن ھ ” تورغ ول” یرین ھ ” تورغ ون” دییلی پ یازیلی دیر. مخت ومقلى نین گ
قولیازمالارىنینگ أھلیسى دیئن یالى ” تورغول دیدیلر” یا- دا ” یا رب” بیلن باشلانیار.
بریت ان م وزه ین دأکى ب و قولیازم ادا، مختومق ولا دگیش لى ١٨٠ – دن ق اوراق قوش غى ب ار. اولارین گ
بیرنأچ ھ س ى نین گ بن دلرى دول ى دأل. ب و قولیازم ادا، بئ یلھ ک ى قولیازم الاردا دوش گلم ھ ی أن ت أزه
قوشغولار یوق. یؤنھ بو نوسغادان، کأبیر قولیازمالارداقى یالنگیش یازیلان سؤزلرینگ دوغ رى ی ازیلان
یرلرینھ دوش گلسھ بولیار. مثال اوچین. مختومقلى نینگ بیزه م ألیم ب ولان قوش غولار ییغیندیس نده دووش
گلیأن:
دورددیر بو جانینگ لذتى
ساغلیق اونونگ سلطانیدیر–
دیئن سطر، بریتان نوسغادا
درددیر بو جانینگ ذلتى
ساغلیق اونونگ سلطانیدیر.
– دییلیأر.
شئیلھ لیکده ذلت پسلیک دییمک بولوپ، درد جانینگ پسلیگى، ساغلیق بولس ا جانین گ س لطانى دی ئن م انى
تایدان دوغرى آنگلاتمھ عملھ گلیأر. یا- دا نشرلردأکى:
“پی ل ھ م دورار باغلاس الار غ ئل بیل ھ”– دی ئن س طر ب و ی رده ” ق ول” دییلی پ یازیلیپ دیر. بی ز “ق ول”
دییلمگ ینى دوغ رى حاس اپلایاریس. س بأبى، عاراپچ ھ ق ول– دییم ک ” زنجی ر” دییمگ ى آنگلادی ار. پی ل
غئل بیلن دأل- ده، زنجیر(قل) بیلن باغلانسا دییلسھ، حاقیقاتھ لایقدیر.
” اؤلمسدن بورون” دیئن قوشغینگ بیر بندینده:
دوز یرینگ قدرینى بیلگیل، دریاغھ دولماسدان بورون،
گأمیده ھوشگأر اوتورغیل، گردابھ گلمسدن بورون.
٣
بو یردأکى ” دولماسدان بورون” سؤزى– ” دالماسدان بورون” بولمالى. سبأبى ” دالماق”– “چوممک،
باتماق” دیئن مانینى بریپ، شیغرینگ مانیسینھ قابات گلیأر.
شاھیرینگ یاراشماز دیئن شیغرینده:
حاسناووینگ کؤلونھ دولماق یاراشماز–
دیئن سطرینھ چیقغیت بریلیپ، اونونگ باشغا بیر گؤرنوشى نینگ ھم باردیغى آیدیلیار. اینھ اولار:
حاماس اولکھ سینھ دیلمک یاراشماز.
من شو گؤرنوشلردن شئیلھ نتیجھ چیقاردیم:
خمسھ نینگ کؤلونھ دالماق یاراشماز.
خمسھ کؤلى، ایران أذربگجانى نینگ اورمیھ شھرینده دیر. بو کؤلونگ سووى آش ا ش وُر بولانس ونگ،
اونگا گیرن آدام چوممھ یأر.
تاوشان سووه دؤزمز، شوُر سووه خرچنگ
خمسھ نینگ کؤلونھ دالماق یاراشماز.
مختومقلى شاھیرینگ ” باش اوستونھ” آدلى قوشغوسینده شئیلھ سطر بار:
دییسھ لر آتلانھا آتلان
سونگ چنأپ اییر آرده سیرتلان
یاو گونى قایراتھ قاتلان،
نألت قویمھ ریش اوستونده.
م ونى ھ ر دورل ى دوش وندورمأگھ سینانش یپ گلی أرلر. ک ألرى حوت ده س یندن گلی پ بیلم ھ ج ک ایش ھ ب اش
قوشمازلیق یالى مانى چیقاردیلار. یؤنھ کأبیر نوسغالاردا سونگ چئنأپ دوور یرینھ سولوق چنأپ، گؤی ھ
آرسلان دیئن واریانتھ غابات گلدیم. سولوق بولسا آغزدیریق دیمک دی ر. ی اغنى، چی نینگ ب یلن غایرات ھ
گلیپ، چاپجاق آت یالى آغزدیریغى چینأپ دورماق مانینى آنگلادیار. ولى مأمد آخون سللأنینگ اوجون ا-
دا ” سوولوق” یا- دا ” آلاقا” دییلیأندیگینى آیدیار. شونگا گؤرأ بو سطر شئیلھ بولمالى:
دییسھ لر آتلانھا آتلان
سوولوق چھ ینأپ دوور گؤیھ آرسلان
یاو گونى غایراتھ قاتیلان
لاغنت قویمھ ریش اوستونده.
عرب الیب- بیننده نوقاطلار اساسى رول اویناپ، اولارینگ یرى دگیشمگى بیلن بیر حارپینگ باش غاچھ
بولماغین ا آلی پ گلی أن ح الاتلارى ب ار. مث ال اوچ ین گؤی ھ س ؤزویندأکى “ی ” سس ى نین گ آش اغینداقى
۴
نوقاطلار اوستونده قویولسا آرد/ اوتور یر سسى عملھ گلیأر. یا- دا مشھور تورکمن سردارى جلال الدین
لاقامى منگبورنى گؤرونوشینده یازیلیار. آصلینده بولسا اول منگوبرتى دیر. منگو دیمک تانگرى/ ح داى،
برتى بولسا بولسا حأضیرکى بردى سؤزیدیر.
گلجک ده مل ى ش اھیریمیزینگ نوس غالارىنینگ تانقی دى یازغیس ى دوزویل ر و اولارین گ دوغ رى
گؤرنیشى سایلانار دییمک بیلن سؤزومی جمع لیأرین.
