مختومقلی فراغی، دگرگون‌کننده و نوآور
مختومقلی فراغی، شاعر ترکمن، در سال ۱۷۳۳ در حاجی قاوشان واقع در شمال گنبد‌کاووس چشم به جهان گشود. پدرش دولت محمد آزادی (۱۷۶۰-۱۷۰۰) یکی از مشاهیر بزرگ ترکمن به حساب می‌آید و از او آثاری چون “وعظ آزاد” و “بهشت‌نامه” به یادگار مانده است. مختومقلی که به زبان‌های فارسی وعربی نیز تسلط کاملی داشت، اشعار زیادی را سروده و درمیان ترکمن‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد. گفته میشود، دیوان شعر او نزد ترکمن‌ها بعد از قرآن دومین کتابی است که اهمیت دارد.
هر سال به مدت یک هفته در اواخر خردادماه در ایران “هفته‌ی شعر مختومقلی” برگزار میشود. همزمان با ایران، در ترکمنستان، افغانستان، ترکیه و آلمان نیز مراسم سالگرد مختومقلی برگزار میشود. بر سنگ مزار مختومقلی یک بیت به زبان ترکمنی حک شده که معنای آن چنین است: «به کسانی که پرسیدند چه کسی در این مکان آرمیده؟ بگوئید: مختوقلی از ایل گرکز و از سرزمین اترک».
مصاحبه با دکتر آمون:
آقای دکتر یوسف آزمون برخی از اشعار مختومقلی برای نخستین بار به همت شما از زبان ترکمنی به انگلیسی ترجمه شده است. چطور شد تصمیم گرفتید اشعار این شاعر را ترجمه کنید؟
یوسف آزمون: من سال‌ها درباره مختومقلی کار می‌کردم و حتی تز دکترای من هم درباره “زبان مختومقلی” است. ولی می‌دانستم که این کار آسانی نیست، چون برای ترجمه شعر بایستی انسان خودش شاعر باشد و من هم تا آن حد شاعر نیستم. درانگلستان ما “جمعیت دوستداران مختومقلی” را تاسیس کرده بودیم. این یک جمعیت ادبی بود و یکی از کارهای این جمعیت هم ترجمه‌ی مختومقلی بود.
ما مجله‌ای نیز بنام “مختومقلی ستادی Magtymguly Study یعنی تحقیقاتی در مورد شاعر در انگلستان منتشر کردیم و این ترجمه و مجلاتی که ما منتشر کردیم، دوستداران زیادی را در انگلستان و دیگر کشورهای انگلیسی زبان پیدا کرد.
به نظر شما مختومقلی فراغی در زبان و ادبیات ترکمن از چه جایگاهی برخوردار است؟
مختومقلی را به عنوان بزرگترین شاعر ترکمن می‌شناسند. کاری که وی کرده، آثاری را به زبان ترکمنی آفریده که برای همه‌ی ترکمن‌ها مفهوم بوده است. ولی شعرای پیش از او به زبان چغتای، یعنی به زبان فرهنگی آن زمان آسیای مرکزی می‌نوشتند. مختومقلی یک دگرگونی عظیمی در ادبیات ترکمنی به وجود آورد. وی نخستین بار از زبان محلی استفاده کرد و حتی در به کارگیری لغات فارسی و عربی نیز بیشتراز لهجه‌های محلی که مردم تلفظ می‌کردند و قابل فهم بود، استفاده کرده است.
از این نظر و همچنین تنوع موضوع‌هایی که وی در اشعارش به کار برده، نسبت به شعرای کلاسیک دیگر فرق می‌کند و در شعر ترکمنی نوآوری کرده است. موضوع اشعار وی فراوان است و از این نظر هر کسی آن چیزی را که درباره‌ی خودش هست، می‌یابد و این محبوبیت مختوقلی را در میان مردم زیاد کرده است.
آقای آزمون، مختومقلی شاعری است که در میان ایرانیان نیز به دلیل هفته ی شعرش که در اواخر اردیبهشت برگزار می شود مشهور شده است . به نظر شما مختومقلی و آثاری که از او باقی مانده، تا چه حد تحت تاثیر زبان و ادبیات فارسی قرار گرفته است؟
بر سنگ مزار مختومقلی بیتی به زبان ترکمنی بدین معنا حک شده است: «به کسانی که پرسیدند چه کسی در این مکان آرمیده؟ بگوئید: مختوقلی از ایل گرکز و از سرزمین اترک»
بر سنگ مزار مختومقلی بیتی به زبان ترکمنی بدین معنا حک شده است: «به کسانی که پرسیدند چه کسی در این مکان آرمیده؟ بگوئید: مختوقلی از ایل گرکز و از سرزمین اترک»
مختومقلی به زبان و ادبیات فارسی تسلط داشته. مثلا مولوی را خوب خوانده است. البته هر شاعری تحت تاثیر یک یا چند شاعر قرار می‌گیرد، یعنی به نظر من این یک قاعده‌ی کلی است. چون یک شاعری به شاعر دیگر علاقمند است، این را در اشعارش هم منعکس می‌کند. مختومقلی اشعار آنها را کاملا ترجمه نکرده، ولی تاثیرش را ما می‌بینیم.
در ترجمه‌ی اشعار مختومقلی از ترکمنی به زبان انگلیسی، بزرگترین مشکل شما چه بود؟
بزرگترین مشکل من قافیه بود، البته ترجمه‌ی شعرهمانظور که گفتم آسان نیست، چون هم باید درست ترجمه شود و هم به اصل‌اش نزدیک باشد. قاعدتا در ترجمه بسیاری از اشعار از اصل خود دور میشود. مثلا رباعیات عمر خیام به انگلیسی که توسط ادوارد فیتزجرالد ترجمه شده، اصلا خودش نوشته، ولی توانسته در آن روح اشعار خیام را منعکس کند. ما نیز همین کار را در رابطه با ترجمه‌ی اشعار مختومقلی کردیم.
برخی از این اشعار که قافیه‌اش بسیارمشکل بود، چون بیت‌ها و مصرع‌ها طولانی بودند و قافیه‌سازی مشکل بود، من از براین اولویس، نویسنده، شاعر و نمایشنامه‌نویس انگلیسی برای قافیه‌سازی کمک گرفتم.
